Udar mózgu coraz częstszy wśród młodych

Mózg – najdoskonalszy, a jednocześnie najbardziej tajemniczy organ naszego ciała – jak każdy inny - nie jest niestety wolny od czyhających nań dolegliwości. Tym artykułem rozpoczynamy serię pt.: „Choroby mózgu”. Postaramy się Państwu krok po kroku przedstawić zagrożenia, na jakie nasz „organ nr 1” jest narażony. Te najbardziej powszechne, jak i te rzadziej spotykane.

Jednym z powszechniejszych schorzeń, coraz częstszych obecnie także w młodym wieku, jest udar mózgu, łac. Apoplexia cerebri. Nazwa powyższa jest tylko ogólnikiem dla szeregu dolegliwości, mających różnorakie podłoże. Do udaru może bowiem doprowadzić wiele niezależnych od siebie czynników. Mówiąc kolokwialnie – „udar niejedno ma imię”.

Kilka słów o tym, czym jest udar w pojęciu ogólnym. Jest to mianowicie uszkodzenie tkanki mózgowej, z nagłym przebiegiem, polegające na uszkodzeniu naczyń krwionośnych lub zaburzeniach przepływu krwi. Naczynie może np. ulec przerwaniu, powodując masywny krwotok (wylew krwi do mózgu). Najczęściej jednak dochodzi do zamknięcia tętnicy przez zakrzep bądź zator (szacunkowo 80 – 85% udarów), co prowadzi do tzw. zawału niedokrwiennego z zawałem tkanki mózgowej. Przyczynami takiego stanu rzeczy mogą być zmiany patologiczne ścian naczyń lub zaburzenia właściwości samej krwi. Najczęstszymi przyczynami udarów są: nadciśnienie tętnicze, choroby serca (arytmia, zawał, wady), cukrzyca, miażdżyca i otyłość. W niektórych przypadkach powodem udaru może być także nowotwór, niekoniecznie mózgu (tzw. zespół paranowotworowy). Choć zapadalność na tę chorobę rośnie wraz z wiekiem (szacuje się, że w 75% udary występują u osób powyżej 65 r. ż.), obecnie coraz częściej obserwujemy przypadki udarów u osób znacznie poniżej tej kategorii wiekowej. Przyczyn może być wiele, w tym coraz uporczywsza życiowa gonitwa, wiążąca się ściśle z niezdrowym stylem życia - nieregularnym śmieciowym jedzeniem, brakiem sportowych aktywności, nadmiernym stresem i towarzyszącymi mu używkami. Udar na ogół dopada nas bez ostrzeżenia, jednak czasami pojawiają się zwiastuny, które powinny nas zmobilizować do jak najszybszej wizyty u lekarza. Są to m. in.: uporczywe bóle lub zawroty głowy, osłabienie, wymioty, a czasem również napady padaczkowe.

Rodzaje udarów:

1. Przejściowa niewydolność krążenia (TIA – transient ischemic attack) – powstaje z tytułu przejściowego niedokrwienia, trwającego zwykle 2 – 30 minut, nie dłużej jednak niż 24 h. Są to incydenty pojedyncze, bądź powtarzające się wielokrotnie. Przyczyną na ogół są mikrozatory spowodowane przez niewielkie blaszki miażdżycowe oderwane od ścian dużych naczyń, albo sercowych. Większość przypadków TIA dotyczy obszaru ukrwienia przez tętnicę szyjną wewnętrzną. Skutki to: niedowład połowiczy, zaburzenia mowy, przejściowe zaniewidzenie na jedno oko, niedowidzenie połowicze. W niewydolności kręgowo-podstawnej natomiast mamy do czynienia z: zaburzeniami świadomości,  niedowładem lub zaburzeniami czucia obustronnymi, podwójnym widzeniem albo zaniewidzeniem obuocznym, zawrotami głowy i dyzartrią (typ zaburzenia mowy wynikający z dysfunkcji aparatu wykonawczego – języka, podniebienia, gardła lub krtani).
2. Udar z zawału mózgowego (infarctus cerebri) – trwałe uszkodzenie mózgu w wyniku zakrzepu bądź zatoru określonego naczynia. Następstwa takiego udaru są zależne od miejsca zablokowania przepływu krwi, a także uprzedniego stanu tkanki mózgowej, krążenia obocznego oraz ewentualnych odmian rozwojowych naczyń mózgowych. Zatem konsekwencje mogą być poważne - w postaci głębokiego upośledzenia, jak i znacznie lżejsze i mniej wpływające na ogólny stan pacjenta.
3. Udar mózgu zakrzepowy (thrombosis a. cerebri) – najczęstszy u osób ze wzmożonym czynnikiem ryzyka nasilonych zmian miażdżycowych. W wyniku zakrzepu wewnątrz naczynia tworzy się tzw. obszar rozmiękania. Znacznie częstszy u osób starszych, z niższym ciśnieniem krwi, co jednakże nie należy do swoistej reguły. Może nastąpić nagle, jak również objawy mogą narastać powoli, w ciągu godziny lub dłużej. Chory często zachowuje przytomność, może odczuwać uogólnione bóle głowy, bądź tylko po stronie zajętej ogniskiem udarowym półkuli. W wypadku niewielkiego obszaru uszkodzenia objawy mogą ustąpić całkowicie. Duże zmiany udarowe najczęściej powodują ubytki trwałe. W niektórych przypadkach dochodzi nawet do obrzęku mózgu, ukrwotocznienia udaru, jak również innych powikłań w postaci różnych infekcji, często prowadzących do zgonu pacjenta.
4. Udar mózgu zatorowy (embolia a. cerebri) – zatory pochodzą z serca w wypadku niemiarowości, zwężenia lewego ujścia żylnego z migotaniem przedsionków lub wypadaniem zastawki mitralnej, zawałów (tworzenie się zakrzepów przyściennych), bakteryjnego zapalenia wsierdzia (zator zakażony). Jeżeli mowa o zatorach pozasercowych, najczęstszą przyczyną jest oderwanie blaszki miażdżycowej lub skrzepliny w aorcie i tętnicach szyjnych. Zatorami z innych źródeł są np.: zatory tłuszczowe (w wyniku urazów ze zmiażdżonych tkanek), powietrzne (po urazie szyi lub klatki piersiowej) oraz nowotworowe. Zator może wystąpić w każdym wieku, najczęściej w ciągu dnia podczas aktywności. Chory może dostąpić nagłej poprawy, tuż po ustąpieniu skurczu naczynia i przesunięciu materiału zatorowego. U dzieci najczęstszą przyczyną jest reumatyczne uszkodzenie mięśnia sercowego albo bakteryjne zapalenie wsierdzia.
5. Udar mózgu zatokowy – jest to wynik niedrożności drobnych rozgałęzień tętnic mózgowych prowadzący do niewielkich (od kilku do kilkunastu mm) ognisk zawałowych, najczęściej w istocie białej okołokomorowej, w jądrach podstawy i we wzgórzu. Główną z przyczyn stanowi niekontrolowane nadciśnienie tętnicze. Najczęstsze następstwa to: czysty niedowład połowiczy i połowicze zaburzenia czucia. Objawy utrzymują się zazwyczaj krótko i mogą ustąpić całkowicie.
6. Krwotok mózgowy, tzw. wylew (haemorrhagia cerebri) – polega na nagłym wylewie krwi z pękniętego naczynia do miąższu mózgu. Główną przyczyną udarów krwotocznych jest nadciśnienie tętnicze, następnie choroby naczyń, takie jak: waskulopatia amyloidowa, tętniaki, malformacje tętniczo-żylne, zapalenia naczyń, a także guzy mózgu. Objawami są zwykle silne bóle głowy, nagła utrata przytomności, wymioty i drgawki. Częstą wskazówką jest przymusowy zwrot gałek ocznych w stronę zajętej półkuli. Krwotok do móżdżku również cechuje nagły przebieg. Towarzyszą mu bóle w okolicy tyłu głowy, wymioty, zawroty, zaburzenia równowagi z niemożnością chodzenia oraz stania, dyzartria, zwrot gałek ocznych w przeciwną stronę do ogniska, a nawet stan śpiączkowy. W krwotokach do mostu mamy do czynienia z nagłą utratą przytomności, śpiączką, porażeniem czterokończynowym, nieregularnym zwolnionym oddechem, szpilkowatymi źrenicami, bardzo wysoką temperaturą ciała, ustawieniem gałek w zezie rozbieżnym. Niestety znaczny odsetek wylewów w tej okolicy mózgu kończy się śmiercią.
7. Encefalopatia nadciśnieniowa – to zespół ostrych lub podostrych, najczęściej odwracalnych zaburzeń mózgowych, spowodowanych bardzo dużym nadciśnieniem – tzw. nadciśnieniem „złośliwym”, które zazwyczaj nie daje się kontrolować poprzez powszechnie wdrażane w wypadku nadciśnienia tętniczego farmaceutyki. Objawami są na ogół: silne bóle głowy, osłabienie widzenia, zaburzenia świadomości, drgawki, a w ostatnim etapie – śpiączka. Czasem pojawia się także niedowład połowiczy, niedowidzenie połowicze, afazja (zaburzenia funkcji językowych) oraz objawy oponowe. Temu typowi udarów bardzo często towarzyszy niewydolność serca i nerek.
8. Porażenie rzekomoopuszkowe (paralysis pseudobulbaris) – inaczej niedowłady mięśni unerwianych przez nerwy wychodzące z opuszki rdzenia, natomiast uszkodzenie dotyczy połączeń korowo-jądrowych. Przyczynami takiego udaru mogą być w zasadzie wszelkie wieloogniskowe  procesy naczyniowe, najczęstszymi są jednak powtarzalne drobne udary pochodzenia miażdżycowego. Skutki to: zaburzenia połykania i żucia, zaburzenia fonacji, artykulacji, ruchów języka i warg. Tego rodzaju udar często destabilizuje również sferę emocjonalną – pojawia się niekontrolowany śmiech lub płacz. Może wystąpić zespół odruchowy jednostronny oraz niedowład kończyn. Częstym następstwem jest także otępienie.

Diagnostyka udarów:

1. Badania laboratoryjne – w przypadku udarów powinny obejmować: morfologię, koagulogram, OB, stężenie glukozy, cholesterolu i frakcji lub pełny lipidogram. Wskazane bywa również badanie kreatyniny, mocznika oraz transaminaz. Inne badania to: rtg klatki piersiowej, EKG oraz echokardiogram.
2. Tomografia komputerowa (TK) – niezwykle przydatna w różnicowaniu udaru krwotocznego z niedokrwiennym, a także w różnicowaniu udarów z krwiakami oponowymi i guzami.
3. Magnetyczny rezonans jądrowy (MR) – metoda znacznie dokładniejsza niż tomograf, niezbędna w wypadku wczesnego rozpoznaniu. Czasami w przypadku MR, jak i TK stosuje się kontrast dla dokładniejszego wglądu w ognisko udarowe.
4. Ultrasonografia dopplerowska – służy do oceny naczyń zewnątrz- i śródczaszkowych.
5. Arteriografia – stosowana w celu potwierdzenia uszkodzenia kwalifikującego się do zabiegu operacyjnego (np. tętniak, naczyniak, zwężenie światła tętnicy z powodu blaszki miażdżycowej bądź zakrzepu przyściennego).
6. Badanie EEG – pomocne w lokalizacji ognisk półkulowych, zarówno korowych, jak i podkorowych. Może pomóc w różnicowaniu procesów zapalnych mózgu, a także w ujawnieniu obrzęku mózgu. Ułatwia również ocenę dynamiki procesu chorobowego.
7. Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego – pozwala ocenić poziom białka i cytozy oraz, co najważniejsze, potwierdza obecność krwi. Jeżeli z jakichś powodów nie można wykonać TK, to nakłucie lędźwiowe (NL) powinno być, w wypadku udarów, wykonywane rutynowo. W 5-10% przypadków z krwawieniem podpajęczynówkowym wynik TK może dać obraz fałszywie ujemny, dlatego przy takim podejrzeniu NL jest niezbędne.

Leczenie udarów mózgu

W prowadzeniu pacjentów po udarach, oprócz koniecznego leczenia farmakologicznego, niezwykle ważną rolę odgrywa odpowiednia pielęgnacja, zapobieganie odleżynom poprzez częste zmiany pozycji, zapobieganie powikłaniom płucnym, dbanie o drożność dróg oddechowych. Niezbędna jest również właściwa pielęgnacja dróg moczowych (w razie potrzeby cewnikowanie chorego) oraz dbanie o regularność wypróżnień. Prowadzi się dobowy bilans wodny oraz zapewnia odpowiednią dietę (najlepiej lekkostrawną i wysokobiałkową). Rehabilitację należy rozpocząć jak najszybciej po ustaleniu rozpoznania. Obejmuje ona odpowiednie układanie kończyn, zapobieganie przykurczom mięśni, ćwiczenia bierne, czynne i oddechowe, a także ćwiczenia mowy.